Άρης

I

Θεός του πολέμου και από τους μεγαλύτερους θεούς της ελληνικής, αλλά και της λατινικής μυθολογίας. Γιος του Δία και της Ήρας ή μόνο της Ήρας που έμεινε έγκυος με την επαφή άνθους ή της Ενυούς (γι’ αυτό και ονομάζεται Ενυάλιος), που όμως συχνότερα αναφέρεται ως τροφός και σύντροφός του. Ο Ά. λατρευόταν ιδιαίτερα στη Θράκη, απ’ όπου και είχε διαδοθεί η λατρεία του στην υπόλοιπη Ελλάδα. Παλαιότερα κέντρο λατρείας του ήταν στη Βοιωτία η Θήβα, της οποίας οι κάτοικοι, κατά τη μυθική παράδοση, ήταν απόγονοί του. Αλλά και στην Αττική υπάρχουν ίχνη πανάρχαιας λατρείας του Ά. από τον οποίο πήρε, σύμφωνα με μία εκδοχή, και το όνομά του ο Άρειος Πάγος. Στην Αττική υπήρχε μεγάλος ναός του Ά. στον δήμο των Αχαρνών. Όταν όμως στην περίοδο της ρωμαιοκρατίας οι δήμοι ξέπεσαν οικονομικά και ήταν αδύνατον πια να συντηρήσουν μεγάλα κτίρια, ορισμένα από αυτά μεταφέρθηκαν προς το κέντρο. Έτσι ο ναός του Ά. μεταφέρθηκε κάτω από το Ηφαίστειο, στον χώρο της αρχαίας Αγοράς. Στην Πελοπόννησο τη λατρεία του έφεραν οι Δωριείς. Ναοί του υπήρχαν στο Άργος, κοντά στην Τεγέα και στην Τροιζηνία. Στην Κρήτη τελούνταν πολεμικές εορτές προς τιμήν του, οι οποίες ονομάζονταν Εκατοφόνια. Ιδιαίτερα όμως τον τιμούσαν στη Λακωνία. Σύντροφοι και υπηρέτες του Ά. ήταν οι αποκρουστικοί στην όψη γιοι του Δείμος (τρόμος) και Φόβος, προς τιμήν του οποίου υπήρχε και ιερό στη Σπάρτη. Άλλοι συνοδοί του ήταν η Έρις, με σύμβολο τον αναμμένο πυρσό, και οι Κήρες, δαίμονες που σκόρπιζαν την καταστροφή στα πεδία των μαχών. Όλοι οι θεοί, ακόμα κι η μητέρα του η Ήρα, τον μισούσαν για την αγριότητά του. Το κυριότερο σύμβολο του Ά. ήταν το δόρυ και ιερά του ζώα οι γύπες, ο σκύλος και ο γάιδαρος.

Στην αρχαία Ρώμη θεωρούσαν τον Ά. (Mars) μία από τις παλαιότερες και σημαντικότερες θεότητες και σε αυτόν απέδιδαν οι Ρωμαίοι την πατρότητα του ιδρυτή της πόλης. Μαζί με τον Δία και τον Κουϊρίνο αποτελούσαν την πανάρχαια τριάδα που προστάτευε και εκπροσωπούσε, από θρησκευτική άποψη, το ρωμαϊκό κράτος στο σύνολό του. Ένας από τους σημαντικότερους ναούς του Ά. βρισκόταν έξω από τα τείχη της πόλης, στην Αππία Οδό. Σε αυτό τον ναό οι Ρωμαίοι έπαιρναν αποφάσεις για πολεμικά ζητήματα, όριζαν την τέλεση θριάμβων από τους νικηφόρους στρατηγούς και από αυτόν ξεκινούσαν οι διοικητές των επαρχιών για τις έδρες τους. Ιερό ζώο του Ά. οι Ρωμαίοι θεωρούσαν τον λύκο.

Τον Ά., ως θεό του πολέμου και της ισχύος, λάτρευαν πολλοί λαοί στην αρχαιότητα, όπως οι Σκύθες, οι Καρμανοί, οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Λίβυες, οι Γαλάτες, οι Λυσιτανοί. Αυτό δείχνει πως όλοι οι αρχαίοι λαοί, στην περίοδο της ιστορίας τους που μόνος νόμος στις σχέσεις τους ήταν ο πόλεμος, λάτρεψαν από τους πρώτους θεούς την προσωποποίηση της σφαγής και της εξόντωσης των αντιπάλων.

Ο ναός του Άρη Εκδικητή στη Ρώμη, που βρίσκεται στην Αγορά του Αυγούστου και έχει χτιστεί σε ανάμνηση της νίκης εναντίον των δολοφόνων του Καίσαρα στους Φιλίππους (φωτ. Igda).

«Άρης και Αφροδίτη», τοιχογραφία στην Πομπηία (φωτ. Igda).

Ο αναπαυόμενος Άρης, μαρμάρινο αντίγραφο έργου του 4ου αι. π.Χ., πιθανώς του Σκόπα, από τους ωραιότερους τύπους Άρη που δημιούργησε η αρχαία γλυπτική, σύμφωνα με όσα σχετικά δείγματα της έχουν σωθεί. Ο θεός του πολέμου εικονίζεται ήρεμος, με τα χέρια του να ακουμπούν στα γόνατα του, στηρίζει το αριστερό του πόδι στο κράνος του που βρίσκεται στη γη, έχει ακουμπήσει την ασπίδα του σε έναν βράχο και στα πόδια του παίζει ένας έρωτας (Εθνικό Μουσείο, Ρώμης).

II

(Αστρον.). Τέταρτος πλανήτης του ηλιακού συστήματος στη σειρά απόστασης από τον Ήλιο, με τροχιά εξωτερική αμέσως μετά την τροχιά της Γης. Στον ουράνιο θόλο φαίνεται ως αστέρας κοκκινωπός (γι’ αυτό λέγεται και Κόκκινος πλανήτης) και η λαμπρότητά του με ευνοϊκές συνθήκες πλησιάζει το μέγεθος -2,8. Παρουσιάζει αξιόλογο ενδιαφέρον από τη μια εξαιτίας της γειτνίασής του με τη Γη, ιδίως κατά τις αντιθέσεις, και από την άλλη για την αραιότητα και τη διαφάνεια της ατμόσφαιράς του, που επιτρέπει να γίνονται πολύ λεπτομερείς μελέτες. H μέση απόσταση από τον Ήλιο φτάνει τα 227,8 εκατ. χλμ. με περιήλιο σε απόσταση 207 εκατ. χλμ. και αφήλιο στα 249 εκατ. χλμ. Όταν βρίσκεται σε αντίθεση με τον Ήλιο, φτάνει πολύ κοντά στη Γη. Κατά τις μεγάλες αντιθέσεις, στις 2 Σεπτεμβρίου 1877 και 6 Αυγούστου 1892, βρισκόταν σε απόσταση 56 εκατ. χλμ. από τη Γη και είχε αποκτήσει λαμπρότητα λίγο μικρότερη από εκείνη της Αφροδίτης. H μέγιστη απόστασή του από τη Γη φτάνει τα 440 εκατ. χλμ.

Αν οι αντίστοιχες διαστάσεις της Γης ληφθούν ως μονάδα, o Ά. παρουσιάζει μέση διάμετρο 0,54 (η τιμή όμως αυτή δεν φαίνεται ακριβής, επειδή οι οπτικές και φωτογραφικές μετρήσεις δεν έχουν αποδώσει τα ίδια αποτελέσματα), μάζα 0,108, επιφάνεια 0,29, όγκο 0,157, πυκνότητα 0,69 και βαρύτητα 0,37.

H μέση θερμοκρασία κυμαίνεται γύρω στους -15°C (Γη +14°C): η θερμοκρασία στις περιοχές του ισημερινού κυμαίνεται μεταξύ των +10°C και +20°C το μεσημέρι και των -80°C τη νύχτα, ενώ στις πολικές περιοχές η θερμοκρασία είναι γύρω στους -70°C. O πλανήτης παρουσιάζει σχήμα ελαφρά ελλειψοειδές, πεπλατυσμένο στους πόλους κατά 1/192 της ισημερινής διαμέτρου.

O Ά. περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του σε 24 ώρες, 37 λεπτά και 22 δευτερόλεπτα. Ο χρόνος περιφοράς του γύρω από τον Ήλιο είναι 686 ημέρες, 23 ώρες, 31 λεπτά γήινα (= 670 αρειανές ημέρες). Ο πλανήτης διαγράφει ελλειπτική τροχιά με κλίση 1° 51’ ως προς το επίπεδο εκλειπτικής με εκκεντρότητα 0,093 και μέση ταχύτητα περίπου 24 χλμ. ανά δευτ. H τροχιά του, περισσότερο μακρινή από τη γήινη, επέτρεψε στον Κέπλερ να ανακαλύψει την εκκεντρότητα των πλανητικών τροχιών. Ο άξονας περιστροφής του έχει κλίση 64° 50’ ως προς το επίπεδο της τροχιάς.

H όψη του πλανήτη.Όταν παρατηρείται με καλό τηλεσκόπιο ανοίγματος τουλάχιστον 20 εκ., ο Ά. φαίνεται σαν δίσκος κιτρινοκοκκινωπός με δύο μεγάλες λευκές και φωτεινές κηλίδες, που αντιστοιχούν στις πολικές περιοχές του και οι διαστάσεις του μεταβάλλονται ανάλογα με την εποχή του έτους, καθώς και με άλλες σταθερές κηλίδες ακανόνιστου σχήματος, γκριζογάλαζες ή πρασινωπές, που μόλις διακρίνονται. Οι κοκκινωπές περιοχές αποκαλούνται ξηρές ή έρημοι και οι γκριζογάλαζες κηλίδες θάλασσες. Με τη μελέτη τους, όχι μόνο προσδιορίστηκε ο χρόνος περιστροφής του πλανήτη, αλλά έγινε δυνατή και η σχεδίαση χαρτών της επιφάνειάς του με αρκετή ακρίβεια.

Οι λευκές περιοχές στη θέση των πόλων εμφανίζονται το φθινόπωρο και εξαφανίζονται την άνοιξη, ενώ η έκτασή τους μεταβάλλεται ανάλογα με τη θερμοκρασία της εποχής καιφτάνει μερικές φορές έως το γεωγραφικό πλάτος των 45°. Επειδή κατά την υποχώρησή τους εμφανίζονται να περιβάλλονται από λεπτό πρασινωπό δακτύλιο που παρακολουθεί τις ανωμαλίες του εδάφους, επικρατεί η γνώμη ότι πρόκειται για στρώμα πάγων ή χιονιού με πάχος όχι περισσότερο από 30 εκ. To καλοκαίρι η νότια πολική περιοχή εξαφανίζεται εντελώς.

Οι ξηρές του Ά. είναι πεδινές ζώνες, που καταλαμβάνουν περίπου τα 3/4 της ολικής του επιφάνειας. Το κοκκινωπό χρώμα τους φαίνεται να οφείλεται σε οξείδωση των πετρωμάτων που έγινε στο παρελθόν (τώρα το οξυγόνο είναι πολύ σπάνιο) ή στην πτώση μετεωρικών κόνεων ή ακόμα σε εκρηξιγενή πετρώματα.

Οι σκοτεινές κηλίδες, οι θάλασσες, σταχτιές ή πρασινωπές, φαίνονται διασπαρμένες λίγο-πολύ παντού και προπάντων στο νότιο ημισφαίριο. Δεν πρόκειται όμως για πραγματικές θάλασσες, επειδή το νερό στον Ά. είναι σπάνιο και επειδή η θερμοκρασία τους είναι ανώτερη από τη θερμοκρασία των γύρω ξηρών. Είναι πιθανό οι κηλίδες αυτές να αντιστοιχούν σε εδαφικές κοιλότητες βάθους 300 μέχρι 600 μ., μέσα στις οποίες υπάρχουν υγροσκοπικά άλατα, που απορροφώντας την υγρασία αλλάζουν τον χρωματισμό και τις φαινομενικές διαστάσεις τους. Αυτές είναι οι μόνες αισθητές εδαφικές ανωμαλίες που έχουν διαπιστωθεί πάνω στην επιφάνεια του Ά., η οποία δεν έχει καθόλου ορεινά υψώματα.

Το στοιχείο που περισσότερο χαρακτηρίζει την επιφάνεια του Ά. είναι οι διώρυγες, οι οποίες εμφανίζονται ως σκοτεινές λεπτές και σταχτιές γραμμές με μήκος όμοιο με αυτό που έχουν οι θάλασσες, το οποίο μπορεί να φτάνει σε πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα. Οι διώρυγες σχηματίζουν ένα δίκτυο με μεγάλη ποικιλία που συνδέει τις θάλασσες και δημιουργεί στα σημεία διασταύρωσης μικρές σκοτεινές επιφάνειες, τις λίμνες. Μερικές φορές οι διώρυγες παρουσιάζουν το φαινόμενο της διδυμίας, δηλαδή προχωρούν παράλληλα η μία προς την άλλη σε ποικίλο αριθμό χιλιάδων χιλιομέτρων.

Σχετικά με την ύπαρξη της ατμόσφαιρας οι αποδείξεις είναι πολυάριθμες και καταφανείς. Από τις σύγχρονες φασματογραφικές έρευνες έχει προκύψει ότι η ατμόσφαιρα του Ά. είναι όμοια με τη γήινη, έχει πάχος 100 έως 200 χλμ., αλλά είναι πολύ αραιότερη (πίεση ίση με το 1/10 της γήινης ατμόσφαιρας). Αποτελείται περίπου 5% από υδρατμούς, 1% οξυγόνο και κατά το υπόλοιπο από αδρανή αέρια και διοξείδιο του άνθρακα, που υπολογίζεται σε ποσότητα διπλάσιο περίπου από αυτό που έχει η Γη.

Σημαντικό βήμα για την εξερεύνηση του πλανήτη θεωρήθηκε η συσκευή που έστειλαν οι Ρώσοι στην επιφάνειά του (13 Μαρτίου 1974) με τον διαστημικό σταθμό Ά. 6. Τομή όμως αποτέλεσε η προσεδάφιση στον Ά. του αμερικανικού μη επανδρωμένου διαστημοπλοίου Ιχνηλάτης (Mars Pathfinder). O Ιχνηλάτης ταξίδεψε επτά μήνες, με ταχύτητα 19.300 χλμ. την ώρα, διανύοντας μια απόσταση 497 εκατ. χλμ. Ο Ιχνηλάτης μετέφερε και το τηλεκατευθυνόμενο όχημα-ρομπότ με το όνομα Παρεπιδημών (Sojourner) για την εξερεύνηση της επιφάνειας του Ά. Ο Ιχνηλάτης προσεδαφίστηκε στην επιφάνεια του κόκκινου πλανήτη στις 4 Ιουλίου 1997, στις 10:07 ώρα Καλιφόρνια (20:07 ώρα Ελλάδος). Λίγα λεπτά πριν από την προσεδάφισή του άνοιξαν διαδοχικά αλεξίπτωτα που επιβράδυναν την πτώση του στα 80 χλμ. /ώρα, ενώ λίγα δευτερόλεπτα πριν ο Ιχνηλάτης προσκρούσει στην επιφάνεια του Ά., φούσκωσαν αερόσακοι, που επέτρεψαν την προσεδάφιση του διαστημοπλοίου χωρίς να υποστεί ζημιές.

Ο Παρεπιδημών, το εξάτροχο όχημα-ρομπότ, βάρους 10 κιλών, κινήθηκε με επιτυχία έξω από το διαστημόπλοιο, αν και με καθυστέρηση λόγω προβλημάτων επικοινωνίας μεταξύ του οχήματος-ρομπότ και του διαστημοπλοίου. Κατά τη διάρκεια της αποστολής του, το κινούμενο με ηλιακή ενέργεια όχημα-ρομπότ τράβηξε τρισδιάστατες φωτογραφίες, συνέλεξε και ανέλυσε βράχους και τμήματα του εδάφους του Ά. και μετέφερε τις σχετικές πληροφορίες στη NAΣA. Οι πρώτες μαυρόασπρες φωτογραφίες που έστειλε ο Ιχνηλάτης από τον Ά. είναι οι πρώτες που έφτασαν στη Γη ύστερα από 21 χρόνια, από την εποχή δηλαδή των αποστολών των διαστημοπλοίων Βίκινγκ. Οι φωτογραφίες αυτές έδειχναν ένα τοπίο διάσπαρτο από βράχους και πέτρες διαφόρων διαστάσεων.

Ο πρώτος βράχος που ανέλυσε ο Παρεπιδημών ονομάστηκε από τους επιστήμονες της NAΣA Μπάρνακλ Μπιλ. Είναι ομοιογενής και είναι κατά πάσα πιθανότητα ηφαιστειογενής, άποψη υπέρ της οποίας συνηγορεί η μεγάλη περιεκτικότητά του σε κουάρτζ. Η ανακάλυψη αυτή προκάλεσε έκπληξη στους επιστήμονες της ΝΑΣΑ (οι οποίοι επιφυλάχτηκαν για το τελικό τους συμπέρασμα), δεδομένου ότι δεν έχει βρεθεί παρόμοια σύσταση σε κανέναν από τους μετεωρίτες που έπεσαν στη Γη από τον Ά.

Η δυνατότητα αποικισμού του Α. ήταν ο λόγος που τα επιστημονικά επιτελεία της ΝΑΣΑ επικέντρωσαν τα τελευταία χρόνια σε αυτόν την προσοχή τους, περισσότερο από κάθε άλλον πλανήτη του γαλαξία μας, ενώ διατέθηκαν και ανάλογα κονδύλια για την προετοιμασία της πρώτης επανδρωμένης αποστολής που αναμένεται να γίνει εντός της πρώτης δεκαετίας του 21ου αι. Η απώλεια δύο διαστημοπλοίων της ΝΑΣΑ το 1999 καθυστέρησε τις έρευνες, αλλά το πρόγραμμα συνεχίστηκε με την αποστολή νέων διαστημικών βολίδων, το 2001 και 2002.

Οι δορυφόροι. Ο Ά. έχει δύο δορυφόρους, τον Φόβο και τον Δείμο, και οι δύο μικρότεροι από τη Σελήνη, που τους ανακάλυψε αντίστοιχα στις 17 Αυγούστου και στις 11 Αυγούστου του 1877 ο Αμερικανός αστρονόμος Χαλ με το μεγάλο τηλεσκόπιο του αστεροσκοπείου της Ουάσινγκτον. Οι δύο δορυφόροι έχουν τροχιές αισθητά κυκλικές και δείχνουν πάντοτε την ίδια πλευρά στον πλανήτη τους. Με βάση τις τροχιακές κινήσεις τους είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η μάζα του Ά.

Ο πλανήτης Άρης φωτογραφημένος από το τηλεσκόπιο Χαμπλ, τον Μάρτιο του 1997 (φωτ. NASA).

Οι τροχιές των δύο δορυφόρων του Άρη, η μελέτη των οποίων βοήθησε πολύ τους αστρονόμους στον ακριβή προσδιορισμό της μάζας του κόκκινου πλανήτη.

Επιπεδόσφαιρα του Άρη μεταξύ γεωγραφικού πλάτους +60 και –60 μοιρών. Οι σκοτεινές κηλίδες που διακρίνονται είναι οι λεγόμενες «θάλασσες» του κόκκινου πλανήτη (οι κοιλότητες μέσα στις οποίες συμπυκνώνεται περιοδικά η υγρασία της ατμόσφαιρας) και οι ανοιχτόχρωμες οι «ξηρές».

Φανταστικό τοπίο του πλανήτη Άρη, όπου το κοκκινωπό χρώμα του εδάφους φαίνεται να οφείλεται στην παρουσία εκρηξιγενών πετρωμάτων ή στην πτώση μετεωρικών κόνεων.

Φωτογραφία από τον πλανήτη Άρη, που έστειλε στη ΝΑΣΑ ο «Ιχνηλάτης». Επάνω δεξιά, διακρίνεται μια μεγάλη πέτρα, ο «Μπάρνακλ Μπιλ», ενώ κάτω αριστερά φαίνονται μια μικρότερη, ο «Γιόγκι», και ο «Παρεπιδημών».

III

Άγιος της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας. Σοφός Αιγύπτιος ασκητής, του οποίου αποφθέγματα σώζονται στον Ευεργετινό. Η μνήμη του τιμάται στις 13 Δεκεμβρίου.

Με το όνομα Ά. αναφέρεται και ένας μάρτυρας, που συνεορτάζεται στις 19 Δεκεμβρίου με τους συναθλητές του Ηλεία και Πρόβο.